Şamandan Haycıya: Hakas Türklerinde Âşıklık Geleneği
| dc.authorid | 0000-0001-9312-8385 | |
| dc.contributor.author | Okutan Davletov, Nükhet | |
| dc.contributor.author | Davletov, Timur | |
| dc.date.accessioned | 2023-06-08T12:43:00Z | |
| dc.date.available | 2023-06-08T12:43:00Z | |
| dc.date.issued | 2021 | en_US |
| dc.department | Kapadokya Üniversitesi, Beşeri Bilimler Fakültesi, İngilizce Mütercim ve Tercümanlık Bölümü | |
| dc.description.abstract | Sibirya Türk halklarından Hakaslarda Şamanlığa ve destancılığa yani haycılığa geçiş sürecinin benzerliği dikkat çekmektedir. Şaman adayı, başta İrl?g yani Erlik Han tarafından seçilmekte ve ata ruhları tarafından geçiş için teşvik edilip Hakasça tös denen yardımcı ruhlar ile donatılmaktadır. Bununla birlikte Hakas inanışlarına göre Şamanlar, yalnızca Erlik Han ve Şaman ataların ruhlarıyla değil, dağ iyeleri ile de ilişki içindedirler. Gırtlaktan türkü söyleme veya kahramanlık destanı anlatma sanatı olan hay icra eden kişi anlamına gelen haycı adayı da kimi zaman hay eez? yani hay iyesi, kimi zaman da tağ eez? yani dağ iyesi tarafından seçilip genellikle rüyalarında olağanüstü özelliklerle, çalgı ve hay ustalığıyla, güzel bir ses ile donatılmaktadır. Bu motif, Müslüman Türk halklarındaki âşıklığa geçişi de hatırlatmaktadır. Alan araştırmaları göstermektedir ki XXI. yüzyıl Hakasları arasında haycıların yani destancıların, ölümden cenaze törenine dek geçen iki gece boyunca çathan adı verilen geleneksel Hakas çalgısı eşliğinde destan anlatarak ölen kişinin ruhunu Şamanlar gibi öbür dünyaya uğurlayabildiklerine ve ruhun yolculuğunu kolaylaştırabildiklerine inanılmaktadır. Bu örneklerden de görülebileceği üzere Türk kültürü için son derece karakteristik olan bu iki figürün yani Şaman ve haycının yetki sahaları kimi zaman kesişmekte, hatta birbirinin yerini alabilmektedir. Benzer biçimde Güney Sibirya Türklerinin av için taygada bulundukları sırada söz konusu tayganın, dağın ve o dağdaki tüm hayvan ve bitki yaşamının üzerinde güç sahibi olan tağ eez?’nin rızasını alabilmek için yanlarında haycı bulundurdukları da bilinmektedir. Bu eylem bir tür kansız kurban olarak değerlendirilmelidir. Nitekim tağ eez?’nin gönlünü hoş tutmak için onun kulağına hoş geldiğine inanılan hayın icra edilmesi, estetik kaygılardan değil, dinî inançlardan kaynaklanmaktadır. Bu anlamda Hakas haycıların tağ eez? için haylamaları ve destanlar anlatmaları, Yunan ozanların Dionysos kültü etrafında şekillenen şenliklerde bu tanrı onuruna tragedyalar sunmaları ile aynı doğrultudadır ve inanç temelli bir uygulamadır. Av ve haycı örneğinde esas olarak Şamanlarla ilişkilendirilen, iyelerle iletişim kurup onları teskin etme gücünün destancıya yani haycıya aktarılmış olduğu ifade edilebilir. Şamanların insanlığın ilk müzisyenleri ve ozanları olduğu göz önünde bulundurulduğunda bu ilişki daha iyi anlaşılacaktır. Aça da Sibiryalı anlatıcıların yalnız destan veya masal anlatan sanatçılar olarak algılanmadığını, bu kişilerin Şaman özellikleri taşıyan kutlu kişiler olarak kabul gördüklerini ifade etmiştir. Söz konusu ozanlık geleneği, Sibiryalı Şaman Türkleri için çok önemli bir yere sahiptir. Öyle ki bir haycı, bir yerleşim yerine geldiğinde o bölgedeki en güçlü Şamanların dahi kimi durumlarda toplu ayinleri erteledikleri bilinmektedir. Bunun nedeni ise ruhlar ve iyelerden destek alan güçlü bir haycının bulunduğu ortamda Şamana yardım etmesi gereken kutsal varlıkların meşgul olacaklarına ilişkin inanıştır. Bu anlamda Hakas Türklerinin haycılık geleneği, Türk dünyası için olduğu kadar insanlığın ortak kültürel mirası bakımından da ilgi görmeye değerdir. Sovyetler döneminde kayıt altına alınan ve günümüzde çeşitli arşivlerde korunan Hakas kahramanlık destanlarının sayısı yaklaşık 400-500 civarındadır. Ancak Hakas Türklerine ait en az 3-4 milyon dizelik bu mitoloji materyalinden şimdiye dek ancak çok küçük bir kısım Türkoloji literatürüne kazandırılabilmiştir. | |
| dc.identifier.citation | "Şamandan Haycıya: Hakas Türklerinde Âşıklık Geleneği". Âşık Sanatı Sempozyumu 2021 Hacı Bektâş-ı Velî Yılı Bildiriler Kitabı içinde (ss.63-73). Kapadokya Üniversitesi Yay. | |
| dc.identifier.endpage | 73 | en_US |
| dc.identifier.isbn | 9786054448203 | |
| dc.identifier.startpage | 63 | en_US |
| dc.identifier.uri | https://hdl.handle.net/20.500.12695/2074 | |
| dc.institutionauthor | Okutan Davletov, Nükhet | |
| dc.language.iso | tr | |
| dc.publisher | Kapadokya Üniversitesi Yayınları | |
| dc.relation.ispartof | Âşık Sanatı Sempozyumu 2021 Hacı Bektâş-ı Velî Yılı Bildiriler Kitabı | |
| dc.relation.publicationcategory | Konferans Öğesi - Ulusal - Kurum Öğretim Elemanı | |
| dc.rights | info:eu-repo/semantics/openAccess | en_US |
| dc.subject | Şaman | |
| dc.subject | Haycı | |
| dc.subject | Hay | |
| dc.subject | Hakas | |
| dc.subject | Aşık | |
| dc.title | Şamandan Haycıya: Hakas Türklerinde Âşıklık Geleneği | |
| dc.type | Conference Object |
